Münaqişələri idarə etməyin kifayət qədər universal prinsipləri məlumdur. Birincisi, opponenti dərk etmə xarakterindən, ikincisi, rəqabət xarakterindən asılı olan münaqişənin iki qarşılıqlı əlaqəli reduksiya xəttini (iki sahə) seçmək olar. Münaqişələrin idarə edilməsinin ümumi prinsiplərindən başqa, münaqişələrin nizamlanmasının yaxud həll edilməsinin bir sıra xüsusi qaydaları və tövsiyələri mövcuddur. Bu, çox vaxt bir-biri ilə sıx əlaqədə olan münaqişələri idarə etmə qaydalardır.
Münaqişələri idarəetmənin bir neçə universal prinsipləri var. Onlara birinci növbədə aşağıdakı prinsiplər aiddirlər:
1.Münaqişənin institusializasiyası, yəni münaqişənin nizamlanmasının yaxud həll edilməsinin norma və prosedurlarının təyin edilməsi. Adətən institusializasiya özünə aşağıdakıları daxil edir:
zorakılıq vasitələrinin istifadə edilməsinə qadağa;
münaqişənin iştirakçılarının miqdarının və təzahür sahələrinin məhdudlaşdırılması;
bütün tərəflərin münaqişənin həlli üçün müəyyən: təşkilatı və (yaxud) etik normaların, dəqiq razılaşmaların və sair qaydaların qəbul edilməsi;
üçüncü tərəfin nəzarəti (dövlət orqanlarının, hakimlərin və sair);
Kredit Müraciəti
2. Münaqişənin həll edilməsinin legitimləşdirilməsi prosedurası, yəni mübahisənin hətta əgər təyin edilmiş prosedurların bəzi (köhnəlmiş) hüquqi normalara uyğun gəlməməsinə baxmayaraq, bütün tərəflərin müəyyən hərəkət qaydalarının qanunauyğun və ədalətli olmasının qəbul edilməsidir. Prosedurların legitimləşdirilməsi onların xüsusi sənədlərdə qeyd edilməsini və onunla münaqişənin bütün iştirakçılarının geniş tanış olmasını tələb edir.
3. Münaqişə qruplarının strukturlaşdırılması, yəni münaqişə iştirakçılarının tərkibini, münaqişə edən qrupların nümayəndələrini (liderlərini), qrup şəkilində təsir edə bilən müxtəlif mərkəzlərin və onların gücünü təyin etməkdir. Münaqişənin həlli üçün kiminlə iş aparmaq, danışmaq və müvafiq saziş bağlamaq olduğunu bilmək vacibdir. Strukturlanmamış, münaqişə maraqları daşıyan amorf qruplar daha təhlükəlidirlər, çünki onlar daha az idarə olunurlar və qabaqcadan nəzərdə tutulmayan dağıdıcı hərəkətlərə meyillidirlər;
4. Münaqişənin reduksiya edilməsi, yəni onu mübarizənin yaxud qarşıdurmanın yumşaq səviyyəsinə keçirmək yolu ilə ardıcıl zəiflətməkdir;
Birincisi, opponenti dərk etmə xarakterindən, ikincisi rəqabət xarakterindən asılı olaraq, münaqişənin iki qarşılıqlı əlaqəli reduksiya xəttini (iki sahə) seçmək olar.
Birinci xətt opponentin obrazının ardıcıl olaraq aşağıda göstərilən pillələrlə qəbul edilməsinə irəliləməyi nəzərdə tutur: düşmən (barışmaz mübarizə) – rəqib (müəyyən səbəbdən qarşıdurma) – əməkdaş (müvəqqəti qarşılıqlı təsir) – partnyor – (daimi əməkdaşlıq) – müttəfiq (müəyyən sahədə köməkçi) – dost.
İkinci xətt üzrə, rəqabətin xarakterinə uyğun olaraq, qarşıdurma reduksiyası aşağıdakı pillələri keçir: müharibə (məhdud olmayan mübarizə spektrı, son vasitələrin istifadəsi) – zorakılıq (qarşıdurmanın son dərəcə məhdud sahəsi) – aqressivlik (ayrı ayrı düşmənçilik hərəkətləri) – rəqiblik (rəqabət, müəyyən qaydalara uyğun olaraq yarışma) – düşmənçilik (kin, dostcasına olmayan münasibətlər) – gərginlik (sayıqlıq, dostcasına olmayan hərəkətlərin gözlənilməsi) – mübahisə (fikir qarşıdurması) – narazılıq (fikir ayrılığı) – konsensus (razılıq).
Əlbəttə ki, münaqişə gərginliyinin azalmasında ayrı-ayrı pillələr arasında olan sərhədlər həddindən artıq nisbidir, çox halda isə şərtidir. Münaqişəni idarə edərkən bütün göstərilən mərhələləri ardıcıllıqla keçmək vacib deyil. Məsələn, bəzən aqressivlikdən mübahisəyə keçmək olar. Hər bir halda gərginliyin azalması münaqişənin dağıdıcı nəticələrini azaltmaq şansını yüksəldir və onun daha tez və asan həll edilməsinə kömək edir.
Münaqişələrlə davranış qaydaları
Münaqişələrin idarə edilməsinin ümumi prinsiplərindən başqa münaqişələrin nizamlanmasının yaxud həll edilməsinin bir sıra xüsusi qaydaları və tövsiyələri mövcuddur. Bu, bir biri ilə sıx əlaqədə olan münaqişələrin idarə edilməsi qaydaları belədir:
münaqişənin rasionalizasiyası, onun emosional rənginin azaldılması. İrrasionallıq, düşünülməmiş hərəkət münaqişənin həllini həmişə çətinləşdirir;
opponentin real maraqlarında deyil, bəyan edilməmiş müvqelərində (tələblərdə) diqqətin cəmləşdirilməsi. Çox vaxt tərəflərin rəsmi bəyanatları əslində onların əsl maraqlarını gizlədir;
dəqiq məlumat almaq və bir-birinə etibarlı olmağın gücləndirilməsi məqsədi ilə tərəflər arasında kommunikasiyaları genişləndirmək;
seqmentasiya, münaqişənin predmetini çox sayda tərkib hissələrə parçalamaq. Bu, tərəflərin müvqelərində təmas nöqtəsini görməyə və razılığa, kompromisslərə yaxud əməkdaşlığa gəlməyə mümkün olan sualları tapmağa imkan verir.
münaqişənin iştirakçısı və predmeti arasında fərqi təyin etmək. Müəyyən suallar üzrə rəqabət şəxsi düşmənçiliyə və təhqirlərə keçməməlidir;
rəqabətin nisbiliyi. Əks tərəfə son dərəcədə düşmən kimi baxmaq olmaz. Münaqişə demək olar ki, heç vaxt bütün maraqlar spektrini əhatə etmir. Opponentlərin ümumi xüsusiyyətləri, çox vaxt isə ümumi maraqları da var. Qarşılıqlı anlaşılmaya və əməkdaşlığa nail olmaq üçün məhz onlara arxalanmaq lazımdır.
rəqabət sahəsinin məhdudlaşdırılması. Opponentin əsas məqsədlərinə və dəyərlərinə toxunmaq, münaqişə sahələrinin genişlənməsinə yol vermək olmaz;
rəqib tərəflərin mürəkkəb və çox tərkibli olan xarakteri. Əgər münaqişədə hər tərəfdən bir nəfərdən çox iştirakçı varsa, bu halda onların mövqeləri nadir hallarda tamamilə üst-üstə düşür. Opponentə fərqli yanaşaraq onun müvqeyini zəiflətmək, əməkdaşlığa hazır olan insanları tapmaq olar;
münaqişənin müvəqqəti (dövrü) məhdudlaşdırılması. Münaqişənin inkişaf prosesini nə qədər tez dayandırsaq onu həll etmək bir o qədər asan olar və əksinə, münaqişə yaranmasında nə qədər dərinləşsə, onun nizamlanması bir o qədər çətin və baha başa gələ bilər;
münaqişənin zaman hüdudlarının genişlənməsi. Oyunlar nəzəriyyəsindən göründüyü kimi, ən təhlükəli oyunlar onların dar zaman hüdudları ilə xarakterizə olunurlar. Münaqişənin tam həllinin uzunmüddətli perspetivinin təyin edilməsi bir qayda olaraq onun həllini asanlaşdırır. Məlum qayda öz əksini başının kəsilməsi təhlükəsi altında padşaha eşşəyi otuz il ərzində danışmağa öyrədəcəyinə vəd vermiş şərq nağıllarının qəhrəmanı Hoca Nəsrəddinin müdürikliyində tapmışdır, burada o tamamilə məntiqlə düşünürdü ki: “Otuz il ərzində ya eşşək ölər, ya padşah, ya özüm ölərəm”. Müəyyən müddət keçdikdən sonra kifayət qədər çox halda münaqişənin əsas səbəbləri ya qüvvədən düşür yaxud öz əhəmiyyətini itirirlər;
münaqişənin meliorativ (vəziyyətin ardıcıllıqla yaxşılaşmasını nəzərdə tutan) həllinə nail olmaq onun qəti həllinə nail olunmasına çalışmaqdan daha yaxşıdır. Bu çox hallarda (lakin həmişə yox) “ya hər şey, ya heç nə” prinsipi ilə hərəkət etmək olmaz deməkdir. Münaqişənin meliorativ üsulda həlli zamanı onun əvvəlki vəziyyətlə yaxud digər alternativlərlə münasibətdə yaxşı yaxud pis olması nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirilir;
münaqişələr mövcud vəziyyətin dondurulması ilə deyil, dəyişiklilərin köməyi ilə həll edilir. Vəziyyətin müvəqqəti dayandırılması halda ehtimal olunur ki, bir qədər vaxtdan sonra münaqişə yenidən başlaya bilər.
birtərəfli güzəştlərin arzu olunmaması, çünki güzəştə gedən tərəf bir qayda olaraq özünü sıxılmış və incidilmiş hiss edir, bu isə razılığın davamlı olmasını şübhə altına alır;
münaqişəni həll etdikdə uduzan tərəfin ləyaqətinə hörmət etmək vacibdir, yaxud hətta ona tərəfdarları və ətrafındakılar qarşısında nüfuzda qalib gəlmək imkanı vermək lazımdır. Rəqibi küncə sıxmaq olmaz. Bu onun aqressivliyinin gözlənilmədən artmasına, münaqişənin yeni, daha dağıdıcı üsul və vasitələrin istifadəsi ilə təhlükəli müstəviyə keçməsinə səbəb ola bilər;
münaqişənin həlli mədəniyyətlə legitimləşməlidir, yəni bütün tərəflərin və ətrafdakıların qəbul etdikləri dəyərlərə əsaslanmalıdır. Belə halda qarşılıqlı incikliklər az olar və münaqişənin həlli daha möhkəm olar;
münaqişənin çox səbəbli olmasına istiqamətlənmə və müxtəlif vasitələrdən istifadə etmə. Məlum qayda münaqişənin əsasında çox vaxt bir nəçə səbəbin olmasından irəli gəlir. Lakin hətta bir səbəb olduğu halda, onun həll edilməsi vasitələri müxtəlif ola bilər. Münaqişənin çoxsəbəbliyinə və onun həll olunması vasitələri müxtəlifliyinə istiqamətlənmə onunla faydalıdır ki, çox səbəblərin və vasitələrin axtarılmasına yönəldilərək səhvin ehtimal olunmasını azaldır;
arbitraj, münaqişənin həlli prosesinə (kommunikasiyaları, hazırlanması, qərarların xülasəsi və şərhi, onların yerinə yetirilməsinə nəzarət) üçüncü tərəfi daxil etməkdir. İki tərəf arasında olan münaqişələrin həllinə vasitəçiləri cəlb etmədən nail olmaq çətindir;
bir-birindən asılı olan tərəflər arasında əməkdaşlığa verilən üstünlüyə əsaslanaraq müvəqqəti uduşa ümid etmək. Müvəqqəti qələbə davamsızdır və yaxın zamanda mübarizənin yenidən başlanması ilə yaxud hətta məğlub olmaqla sona çata bilər. Əməkdaşlıq zamanı bərqərar olunmuş etibar gələcəkdə tərəflərin qarşılıqlı faydalı bir-birinə təsirin yüksək dəyərli potensialıdır;
münaqişənin nizamlanmasının iştirakçılarının sayının rəqib tərəflərin nümayandələri (liderləri) ilə məhdudlaşdırma. Ancaq çoxluq təşkil edən instituta arxalanmaq qarşılıqlı qəbul edilə biləcək qərarların təyin edilməsini çətinləşdirir və sonda münaqişələrin həllinə deyil, kəskinləşməsinə səbəb olur; mümkün alternativlər dairəsinin, müştərək qərarın qəbul edilməsinə qədər güman edilən güzəştlərin təyin edilməsi. Bunsuz danışıqlar zamanı tərəflər üçün kompromiss qərarın tapılması çətinlik yaradır.
münaqişənin ilk mərhələlərdə, daha yaxşısı isə onun əmələ gəlməsindən əvvəl, qələbənin və məğlubiyyətin qiymətlərinin təyin edilməsidir. Dərin və uzunsürən münaqişələrdə adətən ancaq məğlub olanlar deyil, rəsmi qələbə çalanlar da uduzurlar, çünki qələbənin dəyəri həddindən artıq yüksək olur. Çox halda qarşıdurma ilə əlaqədar olan qüvvələrin və resursların sərf edilməsinin sağlam düşüncəli analizi, münaqişənin qarşısını almağa yaxud onu başlanğıc mərhələsində dayandırmağa kömək edir;
nizamlamanın nəticələri effektiv nəzarətə imkan verən qısa və dürüst ifadə edilmiş açıq və dəqiq razılaşmaya əsaslanmalıdır.
Əlbəttə ki, bütün bu və bəzi digər qaydalar və tövsiyələr universal deyillər. Münaqişə vəziyyətinin bütün faktorlarını nəzərə almaqla onlardan yaradıcılıqla istifadə etmək lazımdır. Lakin onları yaxşı bilmək rəhbərin münaqişələr haqqında bilik səviyyəsini genişləndirir və ona düzgün qərar tapmağa və münaqişələri təhlükəsiz istiqamətə yönəltməyə kömək edir.
HR-AZ.com portalının paylaşımlarından xəbərdar olmaq üçün rəsmi
Linkedin və
Telegram səhifələrimizi izləyə bilərsiniz.
Mənbə:
Banker.az
